Zazwyczaj impulsem do stworzenia nowej inicjatywy czy projektu jest poczucie z jednej strony braku, z drugiej – nadmiaru. Te wykluczające się pozornie elementy popychające do działania konkretne osoby czy często całe instytucje stały się – jak można stwierdzić – podstawą myśli inicjującej pomysł powołania do życia „Zeszytów Literackich”. Kwartalnik powstał w 1982 roku w Paryżu (pierwszy numer ukazał się w styczniu 1983 roku), stawiając sobie za cel przedstawienie polskim czytelnikom literatury powstającej na emigracji i scalenie jej z literaturą krajową. Czasopismo stworzyło jednocześnie – jak się okazało – nowe środowisko kulturalne Europy. Jedno z najważniejszych dla polskiej kultury i literatury pism zbiera głosy polskich i zagranicznych twórców, skutecznie porządkując nadmiar i pokazując, że język literatury jest językiem niezawodnym i słusznym. Barbara Toruńczyk – redaktor naczelna i założycielka „Zeszytów Literackich” – 30 lat temu przedstawiła swój pomysł Stanisławowi Barańczakowi. Odpowiedź była krótka i – jak się okazało – wiążąca: „Dlaczego nie?”
Gala z okazji 30-lecia istnienia „Zeszytów Literackich” odbyła się 17 grudnia 2012 roku w Teatrze Polskim w Warszawie. Na scenie pojawili się członkowie redakcji pisma, którego jubileuszowy, 120. numer zawiera wyjątkowe fragmenty korespondencji wymienianej w początkowej fazie istnienia kwartalnika przez Barbarę Toruńczyk i m.in. Stanisława Barańczaka, Agnieszkę Holland, Czesława Miłosza, Julię Hartwig i Adama Michnika. Na oficjalnym i pierwszym, w którym uczestniczył cały zespół (do tej pory wszystkie ustalenia były podejmowane listownie), spotkaniu redakcyjnym pojawili się: Barbara Toruńczyk, Ewa Bieńkowska, Wojciech Karpiński, Ewa Kuryluk, Tomasz Venclova, Roberto Salvadori, Adam Zagajewski, Tomasz Cyz, Mikołaj Nowak-Rogoziński i Marek Zagańczyk. Jednym z prowadzących galę był Andrzej Seweryn, a debatę moderował związany od początku z „Zeszytami Literackimi” Adam Michnik – redaktor naczelny „Gazety Wyborczej”.
Uroczystość stała się okazją do wręczenia odznaczeń. W imieniu Prezydenta RP minister w Kancelarii Prezydenta, Podsekretarz Stanu – Maciej Klimczak – uhonorował Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski Adama Zagajewskiego, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski – Wojciecha Karpińskiego, zaś Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski – Marka Zagańczyka (zastępcę redaktor naczelnej). W imieniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego – Bogdana Zdrojewskiego – wręczono odznaczenia resortowe: Złotą Glorię Artis Tomasowi Venclovie, srebrną – Barbarze Toruńczyk i Ewie Kuryluk oraz brązową – Ewie Bieńkowskiej. W imieniu uhonorowanych członków redakcji wystąpił Wojciech Karpiński, który podkreślił, że nadane odznaczenia są przede wszystkim zobowiązaniem na przyszłość. Pisarz i tłumacz nawiązał do trudnych okoliczności politycznych, w jakich narodziło się pismo, wyrażając radość z docenienia pracy nad wolną, niezależną i otwartą kulturą polską.
Kolejną część wieczoru wypełniła dyskusja prowadzona przez Adama Michnika. Debata zespołu to przede wszystkim wspomnienia, ale również plany na przyszłość. Barbara Toruńczyk poskreślała, że mimo złej sytuacji politycznej i problemów dotykających kulturę, język literatury często staje się jedynym słusznym głosem. Jednym z najważniejszych celów „Zeszytów Literackich” była i jest swoboda wypowiedzi, indywidualny głos twórcy.
Zawsze zmierzałam do tego, żeby w „Zeszytach Literackich” autorzy mogli odnaleźć siebie. Odnaleźć swój głos. To jest pismo literackie, literatura bowiem jest sposobem wyrażania stosunku do świata – powiedziała redaktor naczelna.
Ważnym elementem dyskusji był termin, który stał się jednocześnie tytułem jednego z działów czy rubryki – „Europa Środkowa” – w której pojawiają się teksty na temat polityki, kultury i tradycji właśnie tego obszaru Europy. Wprowadzony przez Barbarę Toruńczyk termin był – jak powiedział Venclova – po części pomysłem Czesława Miłosza. Chodziło o określenie miejsca, wyznaczenie swojego obszaru – bo nie wpisujemy się ani w Europę Zachodnią, ani Wschodnią (nazwaną przez Jeosifa Brodskiego Azją Zachodnią). Stworzono więc określenie Europy Środkowej jako obszaru środka, miejsca przejściowego, ale – jak zaznaczył poeta – to „byt platoński”. Kiedy wszystko przemija, byt platoński pozostaje.
Zwieńczeniem uroczystości był recital Grzegorza Turnaua, który sam artysta nazwał „zeszycikiem literackim”. Po koncercie wspomnienia i plany na przyszłość redakcja, czytelnicy i zaproszeni goście przenieśli do kuluarów. Życzenia 120 lat (nawiązując do wydanego numeru pisma) nie są z pewnością życzeniami nie do zrealizowania. Jubileusz objął patronatem honorowym prezydent RP oraz Biblioteka Narodowa. Do 15 listopada 2013 roku w Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza będzie można oglądać wystawę z okazji XXX-lecia „Zeszytów Literackich” poświęconą historii pisma.
Patrycja Rogacz
